Μιλώντας σε ένα παιδί για το θάνατο

Από το dromostherapeia.gr / Μαρία Παπαδοπούλου, Συμβουλευτική Ψυχολόγος Παίδων & Ενηλίκων, Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Παιδιών – Εφήβων, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
Ο θάνατος αποτελεί ένα τραγικό συμβάν, κυρίως για εκείνους που χάνουν κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο. Όπως αναφέρει η Ντολτό, «ο θάνατος δεν είναι ένα γεγονός που θα χρειαστεί να ζήσουμε, δε θα τον ζήσουμε ποτέ, όπως ποτέ δε ζήσαμε τη γέννησή μας. 

Οι άλλοι μας είδαν να γεννιόμαστε και πάλι οι άλλοι είναι που θα πουν "πέθανε", εμείς ούτε καν θα το καταλάβουμε. Ίσως να έχουμε προλάβει να υποφέρουμε από την κατάπτωση που φέρνουν τα γεράματα κι από τα όσα πλάθει η φαντασία μας για το τι μπορεί να συμβεί όταν δεν θα έχουμε πλέον καμία από τις ευθύνες που έχουν οι ζωντανοί. Ο θάνατος όμως είναι υπόθεση των άλλων, δεν είναι δική μας υπόθεση. Γι' αυτό και μιλάμε για το θάνατο χωρίς να πιστεύουμε ότι θα έρθει κάποτε, κι ας ξέρουμε όλοι μας ότι δίνει νόημα στη ζωή μας κι ότι, αν δεν υπήρχε στο τέλος ο θάνατος, δε θα ξέραμε καν ότι είμαστε ζωντανοί!» (Ντολτό, 2000).

Τα παιδιά αρχίζουν να αναφέρονται στο θάνατο από πολύ νωρίς. Ο θάνατος υπάρχει μέσα στα παραμύθια τους, στα παιχνίδια τους και στην καθημερινή ζωή τους γενικότερα. Πολλά παιδιά παραμένουν άγρυπνα τη νύχτα ανησυχώντας για το θάνατο, την υγεία των ίδιων ή των δικών τους (Herbert, 2000). Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ένα οδυνηρό γεγονός για κάθε παιδί, και οι γονείς συχνά αναρωτιούνται πώς πρέπει να μιλήσουν στο παιδί τους γι' αυτό. Μερικοί το αποφεύγουν, φοβούμενοι μήπως αναστατώσουν το παιδί. Άλλοι πάλι καταλήγουν να μιλάνε με ασάφεια, όπως "Η γιαγιά θα φύγει για ένα μακρινό ταξίδι". Κάτι τέτοιο δημιουργεί σύγχυση στο παιδί, αφού περιμένει με λαχτάρα τη στιγμή που η γιαγιά θα επιστρέψει! Αν δε πούμε στο παιδί αυτό που έχει πραγματικά συμβεί ή πρόκειται να συμβεί, τότε το μπερδεύουμε περισσότερο και δεν αποκλείεται να του προσθέσουμε επιπλέον ανησυχίες. Με αυτή μας τη στάση, σίγουρα δεν το βοηθάμε να περάσει ομαλά τη διαδικασία του πένθους.

Ας δούμε κάποιες σκέψεις που περνάνε από το μυαλό του...
«Κάτι έχει αλλάξει εδώ! Που είναι η γιαγιά; Γιατί δεν είναι εδώ; Γιατί όλοι κλαίνε και φοράνε άλλα ρούχα; Όλοι φοράνε τα ίδια ρούχα! Όλοι εκτός από μένα........»

«Μήπως έκανα κάτι εγώ και με τιμωρούνε; Αυτό είναι! Γι' αυτό δε μου μιλάνε, θυμώσανε μαζί μου!»

«Μήπως τη γιαγιά την έφαγε ο κακός ο λύκος; Μήπως θα φάει κι εμένα;»

«Η μαμά μου όλο κλαίει και δεν πηγαίνει ούτε στη δουλειά! Λες να είναι άρρωστη; Κι αν εξαφανιστεί κι αυτή όπως εξαφανίστηκε η γιαγιά;»

«Δεν πρέπει να με δούνε έτσι μπερδεμένη και στεναχωρημένη. Θα στενοχωρηθεί περισσότερο η μαμά. Θα δείχνω χαρούμενη!»

«Μου είπανε ότι ο παππούς πήγε σε ένα όμορφο και ήσυχο μέρος όπου δεν θα πονάει πια. Τότε γιατί κλαίνε όλοι; Δεν θέλανε να σταματήσει να πονάει ο παππούς;»

Τι μπορεί να κάνει ο γονιός;
Είναι απαραίτητο να ενημερώσουμε τα παιδιά, κι αυτό πρέπει να γίνει με βάση την ηλικία του και την ικανότητά του να αντιλαμβάνεται την έννοια του θανάτου.

Παιδιά προσχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται την απουσία του αγαπημένου τους προσώπου, αλλά δεν κατανοούν ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Νομίζουν ότι εκείνος που πέθανε, εξακολουθεί να ζει, να σκέφτεται, να αισθάνεται και κάποια στιγμή θα επιστρέψει.

Παιδιά σχολικής ηλικίας καταλαβαίνουν ότι ο θάνατος είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, αλλά πιστεύουν ότι συμβαίνει μόνο σε άλλους.

Οι έφηβοι έχουν αντιληφθεί την έννοια του θανάτου και μπορούν να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές διαστάσεις στο θάνατο.

Σύμφωνα με την Παπαγεωργίου (2005), παιδιά ηλικίας 2 ετών είναι ικανά να πενθήσουν, εφόσον αισθάνονται ασφάλεια και εμπιστοσύνη στο άτομο που τα φροντίζει. Τα περισσότερα παιδιά 5 ετών, κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμος και παγκόσμιος, έχει κάποια αιτία και έχει σαν αποτέλεσμα το μόνιμο αποχωρισμό. Σε ηλικία 6 ετών κατανοούν ότι οι λειτουργίες του σώματος σταματούν και το άτομο που πεθαίνει διαφέρει από του ζώντες. Στην ηλικία των 8 ετών, τα περισσότερα παιδιά έχουν κατανοήσει πλήρως την έννοια του θανάτου. Οι έφηβοι αντιλαμβάνονται το θάνατο ως ένα αναπόφευκτο γεγονός του κύκλου της ζωής.

Άρα...
Ενημερώστε αμέσως το παιδί. Δεν υπάρχει λόγος να καθυστερείτε. Η έλλειψη πληροφοριών τους κάνει να αισθάνονται αποκομμένα από την οικογένεια και τους οδηγεί στο να φτιάχνουν διάφορα σενάρια με το μυαλό τους προκειμένου να βρουν μια άκρη.

Χρησιμοποιείστε απλά και κατανοητά λόγια για να περιγράψετε αυτό που έχει συμβεί. Στα μικρά παιδιά, αποφύγετε ιατρικές λεπτομέρειες, όπως «Η καρδιά του σταμάτησε να χτυπάει». Κάτι τέτοιο ίσως να δημιουργήσει άγχος στο παιδί. Πείτε: «Ο μπαμπάς δεν θα είναι πια μαζί μας», «Δεν θα ξαναρθεί ποτέ». Σε λίγο μεγαλύτερα παιδιά μπορείτε νε πείτε ότι όταν πεθαίνει κάποιος σταματάει να λειτουργεί η καρδιά του, δεν αναπνέει, δεν αισθάνεται κάτι, κι όταν συμβεί αυτό τον βάζουμε σε ένα κουτί που λέγεται φέρετρο και τον θάβουμε μέσα στη γη, σε ένα ειδικό μέρος που το λέμε νεκροταφείο.

Βοηθείστε το παιδί να εκφράσει τα συναισθήματά του και ταυτόχρονα αναγνωρίστε την υπέρμετρη επιθυμία του να ξαναδεί το αγαπημένο του πρόσωπο. Προσπαθήστε να το βοηθήσετε να καταλάβει ότι αυτός που πέθανε δεν θα ξαναγυρίσει ποτέ, όσο κι αν τον ψάχνει! Για να το καταφέρετε αυτό αποφύγετε λέξεις, όπως «έφυγε», «χάθηκε», και χρησιμοποιήστε λέξεις που δηλώνουν αυτό που έγινε, όπως «πέθανε». Για παράδειγμα, «Αγαπούλα μου καταλαβαίνω πόσο πολύ σου λείπει ο μπαμπάς, καταλαβαίνω πόσο πολύ θέλεις να τον ξαναδείς και να τρέξεις στην αγκαλιά του! Δυστυχώς, ο μπαμπάς πέθανε και δεν θα το ξαναδούμε ποτέ, όσο κι αν το θέλουμε. Ο θάνατος είναι οριστικός!»

Εξηγείστε του ότι δεν φέρει καμία ευθύνη γι'αυτό που έγινε, καθώς συχνά τα παιδιά αισθάνονται ενοχές και φοβούνται ότι οι αταξίες τους μπορεί να προκάλεσαν το θάνατο. Πείτε του ότι δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να κάνει το παιδί για να μην πεθάνει το αγαπημένο του πρόσωπο.

Δώστε χώρο και χρόνο στο παιδί για να εκφράσει αυτά που νιώθει και να ρωτάει ό,τι το απασχολεί. Πείτε του ότι όλα όσα αισθάνεται είναι φυσιολογικά και μην του λέτε να μη στεναχωριέται και να μην κλαίει. Αφήστε το να εκφραστεί όπως θέλει. Μπορείτε να μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα μαζί του, αποφεύγοντας την υπερβολή. Έτσι θα νιώσει ότι δεν είναι μόνο του κι ότι αυτά τα συναισθήματα δεν θα το καταστρέψουν. Μπορεί να τα αντέξει!

Ενημερώστε το παιδί για τις αλλαγές που θα συμβούν από εδώ και πέρα.

Επιτρέψτε στο παιδί να συμμετάσχει στην κηδεία, εφόσον το επιθυμεί κι αφού έχει προετοιμαστεί κατάλληλα. Φροντίστε να βρίσκεται κάποιος ενήλικας κοντά του.

Τέλος, βοηθείστε το παιδί να διατηρήσει ζωντανή την ανάμνηση του αγαπημένου του προσώπου. Μοιραστείτε τις αναμνήσεις σας μαζί του.

Βιβλιογραφία
- Ντολτό Φ. (2000), «Μιλώντας για το θάνατο. Σειρά: Ψυχολογία του παιδιού». Εκδόσεις Πατάκη: Αθήνα.
- Παπαγεωργίου Β.Α. (2005), «Ψυχιατρική παιδιών και εφήβων». Εκδόσεις University Studio Press: Θεσσαλονίκη.
- Τσιάντης, Ι. (2007), «Πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για...», Το βιβλίο της Γραμμής – Σύνδεσμος για τους γονείς. Εκδόσεις ΕΨΥΠΕ / ΚΟΑΝ.
- Herbert, M. (2000), «Διατροφή και ύπνος των παιδιών. Σειρά: Αντιμετώπιση προβλημάτων παιδιού κι εφήβου». Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα: Αθήνα.

Σχόλια